Bosna je pogođena kombinacijom niske stope nataliteta i emigracije, što je trend podstaknut etničkim tenzijama i gađenjem prema korupciji, od strane Andrev Higgins
Fotografije autora Vladimir Živojinović
Izvještavanje iz sela Sočice i iz Sarajeva, Bosna i Hercegovina
- 28. februar 2024
Kada je 1992. godine bosanski ovčar pobegao iz svoje kuće u Jugoslaviji koja se raspadala, pješačeći sa svojom porodicom 40 dana kako bi izbegao početak rata koji će sukobiti suseda sa komšijom, selo koje je ostavio imalo je više od 400 ljudi, dve prodavnice i škola.
Više od polovine seljana bili su sugrađani Muslimani, ostalo Srbi, ali niko, kako je rekao, nije obraćao pažnju na to sve dok ekstremistički političari nisu počeli da vrište krv.
Nakon više od decenije izbivanja iz svog doma u istočnoj Bosni, seljak Fikret Puhalo (61) vratio se u svoje selo Sočice. Do tada je imala oko 100 ljudi, Srba koji su ostali sve vreme i nekoliko Muslimana koji su odlučili da je bezbedno da se vrate.
Danas ih je ostalo samo 15. Prodavnice su nestale, škola takođe.
„Svi ostali su umrli ili su se odselili“, rekao je gospodin Puhalo, pokazujući prazne domove razbacane po kamenitim brdima oko porodične zemlje gde pase svoje ovce. „Ovde se nije rodilo nijedno dete otkako sam se vratio“, rekao je.
Odumiranje Socica odražava svetski fenomen siromašnih poljoprivrednih oblasti koje gube ljude u urbanim centrima. To je takođe deo ozbiljne demografske krize koja pogađa široke delove istočne i centralne Evrope, uključujući relativno prosperitetne zemlje poput Poljske i Mađarske, pošto niska stopa nataliteta i emigracija smanjuju broj ljudi — i podstiču etnonacionalističke političare koji bune protiv razvodnjavanja, čak i izumiranje autohtonih populacija.
U zemljama poput Mađarske, nacionalisti, upozoravajući da njihov narod rizikuje da nestane i da budu zamenjeni autsajderima, napali su imigrante, uprkos ozbiljnom nedostatku radne snage. Takođe su promovisali uglavnom beskorisne programe finansirane od strane države koji imaju za cilj da podstaknu lokalne žene da imaju više dece.
Nigdje, međutim, demografija i politika oko nje nisu bili tako napeti kao u Bosni, maloj, etnički rascjepkanoj naciji. Kao i mnoge siromašnije zemlje, ima visoku stopu emigracije, koja je porasla tokom rata 1992-95. Ali ima i izuzetno nizak natalitet, fenomen koji se obično povezuje sa bogatijim zemljama.
U Sočicama se broj stanovnika znatno smanjio tokom proteklih 20 godina, koje su bile potpuno mirne, nego tokom rata u Bosni.
Na mezarju seoske džamije, obnovljenoj od ratnih ruševina, u humci se nalazi telo Farisa Suljanića, koji je emigrirao na rad u Austriju, gde je poginuo u 27. godini u saobraćajnoj nesreći 2021. godine.
Uz zemlju gospodina Puhala nalazi se napuštena kuća Veljka Samardžije, koji je pre nekoliko godina umro neoženjen, ostavivši kuću zatrpanu svojim malobrojnim stvarima — jugoslovenskim pasošem psećim ušima, bledim porodičnim fotografijama, malim frižiderom i glomaznim Televizijski set. Dve rođake gospodina Samardžije umrle su u obližnjoj kući, takođe neudate i bez dece.
Stopa fertiliteta u Bosni — broj živorođenih po ženi — jedna je od najnižih u Evropi, dijelom i zbog toga što je toliko žena u reproduktivnoj dobi otišlo. Tek je ispred Malte, koja ima duplo veću prosečnu mesečnu platu.
„Situacija je očajna“, rekao je Nebojša Vukanović, izabrani poslanik u lokalnom parlamentu Republike Srpske, pretežno samoupravnog područja Bosne u kojem dominiraju Srbi, u kojem g. Puhalo ima svoju porodičnu kuću i ovce.
Ne zna se koliko ljudi živi u srpskoj regiji: poslednji popis stanovništva iz 2013. godine iznosi nešto više od milion. Gospodin Vukanović — otvoreni kritičar autoritarnog lidera ovog područja Milorada Dodika, koji tvrdi da njegov region ima 1,4 miliona ljudi — veruje da je taj broj sada pao na 800.000 ili manje.
Dodik „manipuliše brojkama da bi se pretvarao da radi dobar posao“, rekao je Vukanović.
Ratoborni nacionalista kojeg su Sjedinjene Države sankcionisale zbog korupcije, gospodin Dodik je više puta prijetio da će proglasiti svoju teritoriju nezavisnom državom i razbiti Bosnu, potpirujući etnički nacionalizam kako bi učvrstio svoju vlast i izbegao krivično gonjenje.
Da bi pomogao u širenju svoje poruke da srpski region nestaje, g. Vukanović je nedavno objavio sumorni snimak posjete opštini Ulog. Imao je preko 7.000 ljudi kada je bio deo Jugoslavije, mirne multietničke nacije koja je upala u rat 1991. Sada, rekao je u intervjuu, ima samo sedam stanovnika tokom cele godine, a njegove ulice oivičene ruševnim zgradama koje su uništene ne naoružanim sukob ali zanemarivanjem.
Majkl Marfi, ambasador Sjedinjenih Država u Bosni i čest kritičar gospodina Dodika, ukazuje na demografske probleme kao dokaz njegove loše vladavine Republikom Srpskom, poznatom kao RS
„Ako je smanjenje RS cilj gospodina Dodika, on to uspijeva“, rekao je gospodin Marfi u oktobarskom saopštenju, navodeći brojke koje pokazuju da se radna snaga u srpskom entitetu smanjila za 10 posto u jednoj godini.
Drugi sastavni dio Bosne, hrvatsko-muslimanska federacija, također je izgubio veliki broj ljudi. Uglavnom hrvatska područja federacije — gde većina stanovnika ima pasoše susedne Hrvatske, članice Evropske unije, i mogu slobodno da putuju i rade širom bloka — posebno su pogođena egzodusom.
„Evidentno je da ljudi napuštaju sve dijelove zemlje“, rekao je Emir Kremić, generalni direktor bosanskohercegovačke državne agencije za statistiku.
Ali koliko ih je otišlo, rekao je, ne zna se precizno, dobrim delom zato što nije jasno koliko je ljudi ostalo. „Jednostavno ne znamo koliko ljudi ovde živi“, rekao je on. Za to je dodao: „Potreban nam je novi popis stanovništva.
To, međutim, nije nešto što etnonacionalistički političari, koji se plaše rezultata, žele. Tri glavne bosanske etničke grupe — muslimanski Bošnjaci, pravoslavni hrišćani Srbi i rimokatolici Hrvati — brinu se da će izgubiti u igri brojeva. Bilo je potrebno tri godine prepirke nakon popisa iz 2013. da bi rezultati bili objavljeni, jer je svaka grupa želela da vidi veći broj, a samim tim i veći politički uticaj za svoju zajednicu.
Gospodin Kremić je rekao da je grubi vodič o tome koliko je stanovništvo opalo bila studija koju je prošle godine sproveo njegov Institut za statistiku kako bi se procijenilo korištenje poljoprivrednog zemljišta u BiH. Utvrđeno je da je 30 posto poljoprivrednih domaćinstava evidentiranih tokom popisa 2013. nestalo.
„Tamo više nije bilo nikoga“, rekao je.
Posljednji popis je pokazao da ukupan broj stanovnika Bosne iznosi 3,5 miliona, što je manje u odnosu na 4,4 miliona u prethodnom prebrojavanju, godinu dana prije izbijanja rata. Prema nekim procenama, taj broj je sada ispod dva miliona stanovnika tokom cele godine. Bečki institut za demografiju izračunao je da je Bosna od 1990. do 2017. godine pretrpjela pad stanovništva za 22 posto uglavnom zbog emigracije, što je najveći pad u regionu.
Nacionalna stopa nataliteta kontinuirano je opadala od 1999. godine i, nakon kratkog naleta posleratnih povrataka, emigracija je ponovo porasla, što je doprinelo onome što je izveštaj Akademije nauka Bosne nazvao „demografskom zimom“ izazvanom ekonomskim problemima i „kolektivnom depresijom“ nad izgledima zemlje.
Na Univerzitetu u Sarajevu, u glavnom gradu zemlje, studenti su podijeljeni oko toga da li da ostanu ili odu. Neki, posebno oni iz porodica sa dobrim vezama, ne vide razloga da rizikuju da emigriraju. Drugi su malodušni zbog svojih šansi ako ostanu.
Enis Katina, student kriminalistike, rekao je da bi volio da se zaposli u bosanskoj policiji, ali ne vidi „stvarnu perspektivu za mlade ljude u ovoj zemlji“. Odlazak je, dodao je, „jedina budućnost koju imamo“.
Muris Čičić, čelnik Akademije nauka i koautor njenog izvještaja, rekao je da Bosna nije toliko beznadežna kako mnogi stanovnici, posebno mladi ljudi, vjeruju, ali da je još uvijek opsjednuta sumorom o budućnosti zbog stalnih prepirki političkih stranaka. elita koja se široko smatra korumpiranom i sebičnom.
„Politička nestabilnost je glavni pokretač koji gura ljude da odu ili razmišljaju o odlasku“, rekao je gospodin Čičić. Povratak u rat, dodao je on, bio je malo verovatan, ali strah od toga, podstaknut visoko partijskim medijima u Bosni i zapaljivim izjavama političara poput gospodina Dodika, mnoge je ostavio u stanju očaja.
„Ovdašnji sistem je neizvodljiv i sve izgleda tako beznadežno“, rekao je on.
Među onima koji su malodušni zbog izgleda svoje zemlje je i Eldin Hadžić, 40-godišnji mehaničar koji je pobegao u Nemačku početkom 1990-ih da bi izbegao rat, vratio se 1998. i sada je odlučan da ponovo ode. Nedavno je otputovao iz svoje kuće u Šipovu u Sarajevo da posjeti privatnu agenciju za izdavanje vize i prodaje savjete kako da izađe.
„Svako ko ima malo pameti mora da ode“, rekao je Hadžić, psujući sve političare, bez obzira na nacionalnu pripadnost, kao lopove. „Svi su oni isti, samo za svojim ličnim interesima“, rekao je on. „Da biste ostvarili svoje snove u Bosni, morate biti lopov.
Una Regoje u Sarajevu doprinijela je izvještavanju.
Endru Higins je šef biroa za Istočnu i Centralnu Evropu za The Times sa sedištem u Varšavi. On pokriva region koji se proteže od baltičkih republika Estonije, Letonije i Litvanije do Kosova, Srbije i drugih delova bivše Jugoslavije. Više o Endru Higinsu
